Ko e fokotu’u ko ia ‘a e Mēmipa Fale Alea ko Piveni Piukala ke fakafoki ‘a e founga fili nōpele lolotonga ‘a Tonga ki Fale Alea ke fili ‘e he tu’i ko e taha ia ha fo’i fakapō ki he founga pule fakatemokalati pelepelengesi ‘a e fonua’.
‘Oku fepaki mamahi ‘eni mo e pilinisipolo kuo pau ke ne fakapapau’i ‘e hā mei he pule’anga ‘a e loto ‘o e kakai’ ’a ia kuo ‘osi kamata fakatoka ‘i he’etau temokalati ta’ekakato’.
Ko e founga fili lolotonga’ ‘oku ne fakangofua ‘a e kau nōpele ‘e toko 33 ke nau fili ‘a honau kau fakafofonga ki Fale Alea. Ki mu’a ‘i he founga pule fakatemokalati te’eki ‘osi ‘a Tonga ‘i he 2010, na’e fokotu’u ai ha Komisoni Fakakonisitūtone mo Fili (KFF) ‘o sea ai ‘a e Fakamaau Lahi ki mu’a ko Gordon Ward ke nau tānaki mo fakamā’opo’opo ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a e kakai ki ha liliu ‘e loto ki ai ‘a e tokolahi’.
Ne lahi e ngaahi sapumīsini ne fakahū ki he Komisoni KFF ne ‘ikai ke nau loto ke toe fili ‘a e kau nōpele pe ko hano tuku ange ke fili kinautolu ‘e he kakai’. Ka ne pehē ‘e he Komisoni KFF neongo pe ‘e hā ngali ta’efakatemokalati ‘a hono fili’ ka ko e me’a ‘e ala hoko kapau ‘e tuku ange ke fili kinautolu ‘e he kakai’ ‘e meimei ko e kau nōpele tatau ai pe ‘e fili mai he ta’u kotoa tu’unga ‘i he fakanofonofo fakaha’a mo nofo ‘a kāinga’.
Ne nau pehē leva sai ke tuku pehe’i pe ai he ‘i hono faka’uhinga’i ‘e he komisoni’, ‘a e founga pule fakatemokalati, oku ‘i ai e me’a ‘oku mahu’inga ange ia ‘i he totonu ki he fili ha fakafofonga ki Fale Alea. Ko e lahi taha ‘o e ngaahi me’a mo’oni ke faka’uhinga’i’aki ‘a e founga pule fakatemokalati’ kuo ‘osi maau pe ia ‘i he ngaahi mahu’inga fakaangafakafonua fakaTonga’. Pea ‘i he tu’unga ko ia’ ne pehē ‘e he Komisoni ko e hoko atu ‘a e kau Nōpele’ ‘i he Fale Alea fo’ou mo te’eki tesi’i’ ‘e tali pe ‘e he tokolahi taha ‘o e kakai Tonga’ ko ha founga lelei mo ha faingamālie ke teke’aki ha ngaahi fiema’u he Fale Alea fo’ou.
Me’apango pe ko e toenga ‘o e ngaahi fokotu’u lelei ‘a e Komisoni’ ni ne ‘ikai tali ke fai’aki ‘a e liliu hili hono tali pe ngaahi fokotu’u ‘a e pule’anga ‘o Feleti Sevele he ‘aho ko ia’ ‘e Fale Alea.
Hili ha ta’u ‘e fā mei he liliu ne fai’ ne toe vakai’i ai ‘e ha mataotao mei Trinidad mo Tobago he Lao Fakakonisitūtone’ ‘a e konisitutone liliu ‘o e 2010, fakafofonga’i ‘a e va’a Fakasekelitali ‘a e Kominiueli’.
Na’e pehē ai ‘e Pursglove ko e konisitūtone ‘a Tonga 2010 ne fa’u mo fakahū ‘e he pule’anga ‘o Sevele, ne tohi kovi’i, poupou’i ‘a e ngāue fakapulipuli’, fakatupu fakatu’utāmaki ki he fatongia ‘o e fakamaau’anga’ pea ‘i ai ‘a hono ngaahi konga ‘e lava ke lau ‘oku ta’efakalao.
‘I he uike kuo ‘osi, ne taukave ‘a Piukala kapau ‘e hanga ‘e he tu’i ‘o fili ‘ene kau Fakafofonga nōpele ki Fale Alea ‘e lahi ange ai ‘enau tali ui ‘i honau fatongia’. Na’a ne kikihi ‘o pehē ‘i he’ene fokotu’u ‘e hoko ai ‘a e tu’i ke ne fakapalanisi ‘a e ngafa ‘o e kau nōpele ‘i Fale Alea mo ha malava ke nau ngāue hala’aki ‘a honau mafai’.
‘I he ‘uhinga ko ia’ ‘e ma’anu tokua leva ai ‘a e mīsini ‘o e pule lelei.
Fakatu’utāmaki ki he founga temokālati
‘I hono fakamaau’i e kakano ‘o e fo’i fokotu’u ko eni ‘a Piukala ‘o hulu’i’aki ‘a e konga e fa’unga fakatemokalati ‘oku ‘iloa ko e checks and balances pe sivisivi’i mo fakapalanisi e ngaahi mafai lalahi tefito ‘i he politikale ‘a e fonua, ‘oku ‘ikai ngata he’ene makatu’unga he fakakaukau hala’ ka te ne maumau’i ‘a e ivi mo e kakava ‘o kinautolu ne nau tāmu’omu’a ‘i hono paionia’i ‘a e feinga tau ke ma’u ‘e Tonga ha founga pule fakatemokalati talu mei he 1970 ‘o iku a’usia ‘a e taumu’a ko ia ‘i he 2010.
Ko e taumu’a ‘o e checks and balances ‘i ha founga fakatemokalati ke fakapapau’i ‘oku ‘ikai ha mafai ‘e hope hake ‘i he pule’anga, pe fale fa’u lao’, fakamaau’anga’ pea na’a mo e mitia ke ne fu’u mālohi mo ne tāmoloki ‘e ia e toenga ‘o e ngaahi mafai ko ee’. Ko e me’afua ‘eni ‘oku fakatokanga ai ‘a e halanga ki he pule lelei pea toki lava pe ‘o toki ngāue lelei ‘a e checks and balances kapau ‘e hanga ‘e he’etau sistemi fakapolitikale’ ‘o fakaai ‘a e napangapanga mālie ‘a e ngaahi mafai’, pule’anga, fale alea mo e fakamaau’anga, kae lave ke faingofua ‘a hono fakalelei’i ha mafai ‘e mapuna hake ke ngali fu’u ‘ova ‘ene pule ‘ana mei he lao moe konisitutone ‘a e fonua.
‘I he pule’anga lolotonga ‘oku ‘ikai ha mafai ‘o e tu’i ke kau ‘i he ngaahi me’a ‘a e Kapineti’. Ka ‘i he fokotu’u ko eni ‘a Piukala ‘oku ‘ikai ngata heene ala fakafoki mai ‘a e mafai ‘o e tu’i ki he kapineti fou ‘i ha kau nopele te ne fili, ka te ne fakalahi’i ‘a hono mafai mo hano toe faingamālie lahi ange ke ne pule’i ha pule’anga mafai fakapalataha fou ‘i he kau nōpele te ne fili’.
‘E hoko leva ha kapineti ‘a e kau nopele fili ‘e he tu’i ke toe fu’u ta’epalanisi mo ta’emalava ke huke mo vakai’i ‘ene to’o fatongia koeuhi he ‘oku ‘ikai ha taha ia ‘e ‘i ai hano mafai ke ne tala atu ki he tu’i ha me’a totonu ke ne fai’ pe fakaongongo mai ki ai ‘a e tu’i, fakatatau ki he konisitūtone. Pea ko hono hanga ia ‘e he fokotu’u ko eni ‘o lōmekina ‘a e founga pule fakatemokalati lavelaveili ‘a Tonga’.
Ko hono fakapalataha’i ‘a e mafai ‘o ‘oange ki he tu’i he founga ko eni ‘oku fakatu’utāmaki ia ki he’etau feinga ke hoko ‘a hotau sōsaieti fakatemokalati ko ha feitu’u ‘oku faingofua ‘etau fe’ilo’ilongaki fakapolitikale ai. ‘Oku fiema’u ‘a hotau sōsaieti ke ngāue ‘i he funga e ngaahi pilinisipolo ‘o e tau’atāina ke lea, ‘a ia ‘e fakatou lelei ‘eni ki he fa’ahi fakaanga mo kinautolu ma’u mafai’. ‘Oku lolotonga nofo fakapo’uli ‘a hotau sōsaieti hili ha fetō’aki ‘a e tu’i mo e palēmia ‘o fakahā ‘e Hu’akavameiliku ki he tu’i ‘oku ta’efakakonisitutone ‘ene fakahā loto ‘ikai fiemālie ki he ongo lakanga ko e Minisitā Malu’i mo Minisitā ki Muli. Ne fakahā atu ‘e Hu’akavameiliku ‘oku kei falala pe ia ki he Minisitā ki Muli’.
Ko e ongoongo lahi ‘eni ne lele’i a’u ki he mitia ‘a e feitu’u Pasifiki’, Nu’u Sila mo ‘Aositelēlia. Neongo ia , ‘oku te’eki pe tuku mai ‘e he Fakataha Tokoni mo e pule’anga ha fakamatala mahino ki he me’a ne hoko ki he mitia mo e kakai’. ‘Oku ‘ikai ko ha faka’ilonga lelei eni ki he’etau temokalati pea kapau te tau toe faka’atā ‘a e fokotu’u ‘a Piukala’ te ne toe fakaai ke kovi ange ‘a e tu’unga lolotonga’.
‘I he sisitemi lolotonga ‘oku ‘ikai fa’a tali ‘e he tu’i ia ke fakataha mo e kau palēmia ke fai hano tala muimui’i ia ‘i he tu’unga kuo a’u ki ai e fakahoko fatongia ‘a e pule’anga fakatatau ki he konisitutone’. Ne ‘i ai ‘a e tukuaki’i ne mamahi ‘a e tu’i he kau palēmia ki mu’a’ pea ‘ikai ke ne tali ke nau fakataha. Ne mau talanoa mo e kau palēmia ko eni kau ai ‘a ‘Akilisi Pōhiva pea ne ne pehē ne ne faka’amu ke ‘i ai ha faingamālie ke na fakataha ai mo e tu’i ke sio pe ko e hā ‘oku mamahi ai ka kuo ‘ikai ke ne tali ia ‘e ia. Ne fokotu’u atu ‘e he palēmia lolotonga ha ongo minisitā ke fakanofo ‘e he tu’i ‘i he ta’u kuo ‘osi a’u ki he ‘aho ni te’eki fakanofo ia ‘e ia.
Ko e ongo fo’i fakatātā faingofua ‘e ua ko eni ‘oku ne ‘eke’i ‘a e fehu’i ko eni, ko hai te ne lava fakatokanga ki he tu’i ‘a ‘ene ta’e fakahoko ‘a hono fatongia ke fili leva ‘a e ongo minisitaa’ he ‘oku fiema’u ia ki he ngāue ‘a e pule’anga’ koeuhi ko e lelei ‘a e kakai’. Ko hai te ne tala ki he tu’i ‘oku hala ‘ene ta’efiefakataha mo e kau palēmia he ko e tu’utu’uni ia ‘a e konisitūtone?
Kuo ‘osi mahino ‘a e fakatu’utāmaki ‘a e kau nōpele ki he’etau founga pule fakatemokalati kanoua ne tali ‘i he 2010. Ko hono foaki ta’efakalao ‘o e $90 miliona tokoni mei Siaina kia Pilinisesi Pilolevu mo ene kautaha Satelaite Tongasat na’e fai ia ‘e he pule’anga nōpele ‘o Looti Tu’ivakanoo’. Toe kaunga tonu mo e kau nōpele ‘i he polōseki $400 miliona tanuhala mohu fakaang’i mo maumau tukuhau ‘a e pule’anga ‘o Pōhiva Tu’i’onetoa’.
Ko e me’a ‘oku fakamamahi ko e ‘ikai ha taha te ne lava pole’i ‘a e tu’i mo ‘ene kau nōpele i he fa’unga lolotonga’ he ngaahi me’a kotoa ko eni. Ko hono toe ‘ai ke ‘oange ‘a e mafai ki he tu’i, ko e me’a pe ‘e hoko ko hono toe fakalahi’i ‘a hono mafai aoniu kuo ‘osi hulu ‘ānoa’. Pea ke fai ‘e Piukala mei he peletifoomu ‘a e PTOA mo e kau poupou temokalati ha fokotu’u ta’efakakaukau’i lelei ‘a hono iku’anga’ ke fakanofo ‘e he tu’i ‘ene kau nōpele ki he Fale te ne fakaai ‘e ia hotau tu’unga fakapolitikale mohu faingata’a ke toe tu’utāmaki ange.
Kuo pau pe ke fakamanatu atu kia Piukala ko ha fokotu’u ke fakalelei’i ‘etau fa’unga pule kovi lolotonga’ kuopau ke makatu’unga ia ‘i he ngaahi pilinsipolo ‘o e founga pule fakatemokalati ‘a ia ko hono uho’ ‘oku nofo loto ia ‘i he loto ‘o e tokolahi taha ‘o e kakai mo ‘enau totonu ke fili ‘a honau kau taki’.