‘E taukave’i ‘e ha fo’i filimi fo’ou kuo ‘ai ke fatu na’e tokoni ‘a e kau ma’u mafai ‘Amelika ke hao ha tokotaha fakapo hili ia hano fakapoongi ‘o ha pisikoa fefine ‘i Tonga ‘i he ta’u ‘e 37 kuohili.
Na’e fakapoongi ‘a Debra Gardner ta’u 23 ‘i Ngele’ia ‘i Tongatapu ‘i ‘Okatopa ‘aho 14, 1976 ‘e Denis Priven, ko ha tokotaha pisikoa.
Kuo hoa ngaue ‘a Emile Hons pea mo Brian Runt, ko ha tokotaha fa’u faiva Los Angelos ke kamata leva hano fatu ‘o e faiva ni. Na’e ‘i Tonga ‘a Hons ‘a ia ko e pisikoa mo ia ‘i he taimi na’e hoko ai ‘a e me’a ni pea ko e taha ia ‘o kinautolu na’e fuofua a’u ki he feitu’u ne hoko ai ‘a e tamate.
‘E makatu’unga ‘a e filimi ni ‘i he tohi ‘a Philip Weiss ko e American Taboo, ‘a ia na’e fa’u ki hono fakapoongi ‘o Gardner.
‘E vave ni ai ha ‘i Tonga ‘a ha timi ‘o ha kau mataotao ‘o taki ‘e Runt.
‘I hono fakaha e ngaue ni ‘e he fakafofonga ‘o e timi fau faiva ni ki he Kaniva, Sione Tupouniua, na’a ne pehe ai ko e taumu’a ‘emau ‘a’ahi ke vakai’i e tu’unga hano poupou’i ‘o e ngaue ni ‘e he kau taki ‘o Tonga, ngaahi pisinisi, komiunitii pehe foki ke fai ha vakai ki he ngaahi feitu’u ‘e lava ke fa’u ai ‘a e filimi.
Na’a ne pehe ko ‘enau misiona ke talaki e talanoa ‘o Debra Gardner. ‘Oku nau tui ‘e hoko ‘a hono fa’u ‘o e filimi ni ‘i Tonga ke kaunga lelei ki he tu’unga falala’anga ‘o e faiva.
‘O hange ko ia ‘oku ha ‘i he American Taboo, ‘e taukave’i ‘e he filimi ni ko e me’a fakamamahi ko ‘eni ne hoko ne mei lava pe ke fakamama’o kapau na’e tali ‘e he kautaha pisikoa ‘a e kole ‘a Gardner ke fakahiki mu’a ia mei Tongatapu ‘o ‘ave ki motu ke mavahe ai mei a Priven.
‘E ha he faiva ni na’e tokoni’i ‘e he Pisikoa mo e kau ma’u mafai ‘Amelika ‘a Priven ‘i he’ene ngaahi fakamole fakalao mo tohoaki’i e pule’anga Tonga ke homo ange ‘a Priven ki ‘Amelika ‘a ia ne iku ‘o tukuange ia ai.
Na’e ‘omi ‘e he Pule’anga ‘Ameika ha mataotao faka’atamai mei Hawaii ke tokonia ‘a Priven he fakamaau’anga ka ne ‘ikai lava ‘e he pule’anga Tonga ia totongi mai ha’anau mataotao ke ne fakafepaki’i e mataotao ko ‘eni ma’a e fa’ahi ‘a Gardner.
‘E kau he fa’u ‘a e kau fa’u faiva ni ‘a e taukave ko ia o pehe na’e faingata’a’ia ‘a e tokotaha liliu lea ‘i he fakamaau’anga ‘i Tonga i hono feinga’i ke ne lava ‘o liliu ‘a e ngaahi lea mamafa na’e ngaue’aki ‘e he tokotaha taukei ‘i he ‘atamai ko ia ne ‘omi mei Hawaii, ke mahino ki he kau sula ‘e toko fitu ‘a ia ko e matu’a faama kotoa. Na’e fe’unga mo e miniti ‘e 26 ‘enau laulau pea nau fakaha ‘oku ‘ikai halaia ‘a Priven ia he ‘oku ne vale faka’atamai.
Na’e foki ‘a Priven ki ‘Amelika ka ne toki ‘ilo ‘ehe tamai ‘a Gardner ‘i he 2003 ta na’e tau atu pe ia ki ‘Amelika ‘o ‘ikai fuoloa kuo tuku ange ia ‘ikai ha tautea ‘e taha. Ka ne kohu ia ne tu’uta pe a Priven ‘i ‘Amelika ‘o nofo popula.
Na’e tala ‘e Hons foki ki he televisone CBS na’e te’ia ‘a Priven ‘ia Gardner ‘o a’u ki he tu’unga na’e hanga ‘e he kau pisikoa ‘i Tonga he ‘aho ko ia’ o fakamatala’i ‘aki ia ‘a e lau ko ‘eni:
Na’e nofonofo holo pe ia he ‘ofisi ‘o e pisikoa ‘o tali ha ‘alu ange ‘a Gardner ‘o ‘ave ‘ene meili. Na’a ne fa’a muimui’i pea taimi ‘e taha ‘ohovale pe kuo ‘asi ia ‘i he ‘apiako Tonga High School ta’e tala ange ke ‘alu ange. Ko e ‘apiako eni ne faiako ai ‘a Gardner.
Na’e toe pehe na’e fa’a fakasiosio ‘e Priven ‘a Gardner pea ne ‘oho kia Hons hili ia ‘e ne muimui’i kinaua mo Gardner ki he fale ‘o Gardner hili ia ha paati ‘a e kau pisikoa ‘i he ‘aho 9 ‘o ‘Okatopa 1976. Na’e kona ‘a Gardner he po ko ia.
Pehe ‘e Hons na’a ne tui na’e muimui’i kinaua ‘e Priven lolotonga ‘ena taki lalo atu ‘ena ongo pasikala he po ko ia.
Kae kehe hili ha ‘aho ‘e nima mei he paati ko ‘eni na’e a’u atu ‘a Denis fakafuofua ki he taimi 9.45pm ki he fale ‘o Gardner ‘o ‘ohofi ‘aki ai ha fo’i pamu ‘ukamea. Na’e feinga mo’ui ‘a Gardner mo ne kaikaila lolotonga ia hano hoka hele’i ‘e Priven ‘a ia ne a’u ki he fo’i hoka ‘e 22.
Na’e ‘i ai ‘a e tamasi’i ko To’a Pasa ‘i Ngele’ia pe pea na’a ne kei ta’u 15 he taimi ko ‘eni pea na’a ne pehe i hano lipooti ‘e he CBS na’a ne fanongo ki he kiki ‘o ne ‘ilo oku ‘i ai ‘a e mea ne hoko pea ne lele ai ki he fale ‘o Gardner.
Pehe ‘e Pasa ne ne ilifia mo ne fakakaukau ‘oku ‘i ai ‘a e taha ‘i loto ‘oku ne feinga ke tohotoho’i.
Pehe ‘e Pasa ne fakaava hake ‘e Priven ‘a e matapa mu’a ‘o e fale ‘o Gardner ‘o ne toho mai ia ki he matapaa.
Pehe ‘e Pasa ne sio mai ‘a Priven ‘o ‘ilo ia ka na’a ne tu’u pe ‘o sio.
Fakatatau ki he lau ‘a e CBS na’e ‘ilo’i mai ‘e Priven ‘a Pasa pea ne li ‘a Gardner ‘o to fo’ohifo ‘i hono matapaa kae lele ia ‘i he’ene pasikala ‘o kolosi atu he mala’e ‘akapulu ‘o puli atu ki he fakapo’uli ka e tuku ai e hele mo e fo’i pamu pehe ki he hina fana ‘oku ‘i ai ‘a e faito’o kona.
Na’e leleaki’i ‘a Gardner ki falemahaki ka ne ‘ikai ha ola o ne iku malolo ai pe.
Na’e haea ‘e he Pule’anga ‘Amelika ‘a Clive Edwards ke ne loea ma’a Priven he hopo ‘a ia ‘oku pehe ko e hopo loloa taha ‘eni pea ko e toki hoko ia ha hopo pehe ‘i Tonga.
Na’e fokotu’u atu ‘e Edwards ki he fakamaau’anga ‘oku ‘ikai halaia ‘a Priven ia he ‘oku vale faka’atamai.
Fakatatau ki he lipooti ‘a e CBS ko e ngaahi ‘ave fakamatala fakafou he telekalami ‘a e pisikoa mei Tonga ki ‘Amelika na’e ha ai ‘a hono fu’u poupou’i ‘enautolu ia ‘a Priven.
‘A ia ne fafanga atu pe mei Tonga ‘e he talekita e kautaha pisikoa Mary George ‘a e u fakamatala lolotonga e lele koi a ‘a e hopo.
‘Oku ‘i ai e pehe na’e feinga ‘a George ke ‘ufi’ufi ‘a e me’a ne hoko mei he kau ma’u mafai ‘Amelika. Na’a ne ‘osi ‘ilo pe ko hai ne ne fakahoko e me’a ko ‘eni kia Gardner ka ne ‘ave ‘e ia ‘a e ngaahi telekalami faka’alongaua ‘o kau ai ‘a e taha na’e pehe:
‘Oku lolotonga fakatotolo’i e ngaahi me’a fekau’aki mo e mate ‘e he kau polisi. Ko e kaunga’api ‘a e kau fakamo’oni. ‘Oku hiki ‘ehe kau polisi honau hingoa mo e natula ‘enau kau ki he me’a ni.
Lolotonga e lele ‘a e hopo na’e ‘i ai ‘a e ongo fo’i telekalami ‘e ua ne ‘ave ‘e George ki ‘Amelika na’e kamata ‘o pehe:
Ko e ‘aho faingata’a ‘eni kia Denis. Pea mo e taha na’e pehe –
Ko ha toe ‘aho tokatamaki ‘eni kia Denis.
Ko e poupou lahi ‘a e ofisi o e pisikoa ‘i Tonga kia Priven kae li’ekina ‘a Gardner na’e fakama’opo’opo ia ‘e he talatalaaki ‘a e pule’anga he ‘aho ko ia ‘a ia ko Tevita Poasi Tupou, na’e minisita mo ‘ateni seniale ki mui, ‘o pehe:
Na’a ku ‘ilo mei he taimi na’e kamata ai ‘a e fakapoo ‘o a’u ki he ‘osi ‘a e keisi ko ‘eni ‘ae fu’u poupou fefeka ‘a e Pisikoa tautefito pe kia Mary George ‘i hono malu’i ‘o Priven. ‘Oku ha kiate au ne nau ongo’i kotoa ‘e kinautolu ‘a Priven kae ‘ikai ko e ta’ahine ne mate. ‘Oku ngali na’e feinga ‘a e Pisikoa ke fakahaofi e hingoa ‘o e kautaha mei he fakama tu’unga ‘i hano tautea e taha hono kau memipa ki he tamate. Oku fu’u fo’ou kiate au ‘a e fakamaau totonu heni kapau ko e tu’u ia ‘a e keisi ko ‘eni he ko e taha pe e honau kau memipa na’e fuahia.
Na’e hu mai ‘a e pule’anga ‘Amelika ‘o tila mo Tonga ke feinga ‘a Priven ke fai mo mavahe ange ‘o nau palomesi ai kapau ten au loto ke ‘oange ‘a Priven ki ‘Amelika ‘e tuku popula ia ai.
Na’e fakafe’ao atu leva ‘a Priven ‘o ‘ave ki ‘Amelika hili ia hano fakafepaki’i ‘e he palemia ‘a Tonga he ‘aho koia ka na’e ‘ikai ‘ave ia ki he fale ‘o e kau puke faka’atamai kae ‘ave hangatonu ia ki Brooklyn ‘a ia ko hono feitu’u ia pea iku ma’u ai mo ‘ene ngaue ko e supavaisa komipiuta ‘i he tafa’aki Social Security Administration.
Na’e kohu e tamai ‘a Gardner ‘oku nofo popula atu e tama tamate ’i ha feitu’u ‘i ‘Amelika. Ka ne na toki ‘ilo pe ‘i he 2003 mei he tohi ko ia ne fa’u ‘e Wess na’e ‘ikai pe tuku popula ia. Pea hala ke fakaha ange pe a ‘e he pule’anga pe ko e kau pisikoa.
I he 2005 na’e toe feinga ha kau fakafofonga mei he Fale Alea 'Amelika ke fakatotolo’i ange pe na’a lava ke toe fakaava ‘ae keisi ko ‘eni kuo tolungofulu ta’u hono motu'a. Kae pango ne pehe ‘e he kau fale’i fakalao ‘oku ‘ikai pe ha lao ia ‘i ‘Amelika ‘e lava ke fihia ai ‘a Priven pea ke lava ke hopo’i ‘ene keisi. Ko e ngata ia ‘a e talanoa ki he keisi ko ‘eni pea ‘oku kei ‘eve’eva holo ai pe ‘a e tangata fakapo ko ‘eni ‘i ‘Amelika o hange pe ha taha ne ‘ikai faihia.