Ko e Fakakaukau ʻa Palōfesa Mikaele Pāunga mei he ʻApiako Seminālio ʻa e Katoliká ʻi Fisí:
KO E FELAFO’AKI FEKAU’AKI MOE CEDAW
Nalingali nai kuo ‘osi lava e ngāue ‘A E Cedaw, Fakamovetevete a Tonga ka tau Pule Fa’iteliha
‘Oku ou Fakatulou mo faka’apa’apa atu ki he Tonga kotoa kae ‘atā ke fakahoko atu e ngaahi fakakaukau ni na’a ‘aonga ki hano toe fakama’ala’ala mo veteki e longoa’a ne tau toki fononga mai ai ko e’uhi ko e CEDAW neongo kuo ‘osi fakahoko tu’utu’u ni a’ hotau hau, Tupou Vi.
Lolotonga pē ‘ete nofo nonga mo fakalaulauloto he matātahi Nasese, ‘o Suva, neu fanongo ki he ngaahi vākē ‘oku nau fānifo mai he ngaahi kau peau ‘o e tahi pea nau fanafana mai kia au ‘oku i ai e me’a lahi ‘oku hoko ai e moveuveu ki hoku ki’i fonua anga’ofa ko Tonga. Ngalingali ‘oku ‘ikai ko e ngaahi Siasi pē moe kau taki lotu ‘oku nau mavaeua, ‘oku kau ai foki mo e kau tangata mo fefine ‘iloa ‘i he mala’e ‘o e Teolosia (Theology). Kuo mavaeua e kakai ‘o Tonga pea kuo puputu’u mo e tokolahi. ‘I he ‘ahoni na’a ku matu’ki fiefia ‘aupito he’eku fango ne fai ‘e he’ene ‘Afio Tupou VI ha’a ne folofola ‘o fekau’aki mo e CEDAW. (Ka ‘i he hili hono pulusi e papani, ne to e ma’u mai e ongoongo ma’olunga mo fakapotopoto kuo ‘osi to folofola ‘ene ‘Afio ke ‘oua ‘e fakamo’oni pe tali ‘e he Pule’anga Tonga ‘a e CEDAW). ‘Oku tokolahi e kakai ‘oku nau tokanga mamahi mo fifili lahi he me’a ni.
Na’aku ‘eke ange ki hoku kaungā fononga ko ‘Ufi, ko e hā koā e me’a ‘oku fai ai e vãkée? Ne tali ma ‘e ‘Ufi ‘one pehā, “Kai koa, Patele, koe vākēe he fo’i lea fakanounou (acronym) ‘oku ui ko e CEDAW, pea ‘oku ‘ikai ha’aku teitei ‘ilo pe ko ehā koā hono ‘uhinga.” ‘Oku ou tui fakapapau ‘oku tokolahi hotau kainga Tonga (95%) ‘oku nau ‘i he tu’unga ‘oku ‘iai ‘a ‘Ufi, ‘oku hala ke nau mahino’i pe ko e hā e ‘uhinga mo e taumu’a ‘o e CEDAW. Pea na’aku munomuna loto pē kia te au pe ko e hānai ‘e ngaahi ‘uhinga mālie mo lelei ‘oku fakavavevave ai hotau Pule’anga ke tali mo fakamo’oni ki he me’a ni lolotonga ia ‘oku kei nofo e tokolahi he fakapo’uli. Ko e hā e me’a ‘oku fiema’u ai ‘e he pule’anga ke tali ha ‘ulungaanga fakafonua muli mo fo’ou pehē ke muimui kiai ‘a Tonga ni ta’e fai hano sivisivi’i? ‘E ngalingali ‘e ma’u mei ai ha monū fakapa’anga? Ko e hā nai ha ngaahi lelei makehe ‘e toe ma’u ‘e Tonga mei ai?
‘I he mala’e fakatotolo fakateolosia, ‘oku ‘i ai ha fa’ahinga me’afua ‘oku ui ko e “Hermeneutic of Suspicion” tatau tofu pe ia mo e kupu’i lea Tonga ko e “Faifaimālie na’a ke paki’i ha lau’i telie”. Pe ko e toe pehē, vaka’i mo sivi’i e me’a muli kotoa pē, siofi mei he tafa’aki kotoa pē pea toki fai hano faka’osi. Ko e me’a fua mātu’aki mahuinga ‘eni. ‘Oku tatau tofu pē ‘eni mo e fakamatala mālie na’e fai ‘e Sangato Paula ‘i he’e ne ‘uluaki tohi ki he kakai Kolinitōo ‘o fekau’aki mo hono fakapapau’i pe ko e fou mai ‘aha fa’ahinga me’a mei he laumālie ‘o e ‘Otua pe ‘ikai.(Vakai kia Uluaki Kolinito vahe 12/10); to e vakai hifo foki ki he’e ne tohi ki he kakai Loma vahe 12/2 ‘a ia ‘oku ne to e pehē ai ‘oku fiema’u ke vakai’i ma’u pē ‘a e finangalo ‘o e ‘Otua, ‘a e ngaahi me’a ‘oku lelei mo lava ke tau tali, pea pehē foki ki he ngaahi me’a ‘oku haohaoa. ‘Oku ne to e fakahā mai e me’a tatau pē ‘i he ‘ene ‘uluaki tohi ki he kakai Tesalonika vahe hono 5/20-21. ‘Oku faiako mai ‘a Paula ‘o ne pehē: “Vakai’i pe sivi’i e me’a kotoa pe…”. Ko e founga mālie ‘eni pea mo ‘aonga kia kitautolu. ‘Oku mahu’inga ‘aupito ke tau fifili mo sivi’i e me’a kotoa pē ke mahino hono tūkunga mo hono ‘ulungaanga totonu kae toki fai hano tali pe faka’ikai’i. Kuo pau ke vakili ki he ngaahi faka’ilonga ‘o onopooni, faka’uhinga’i kinautolu ‘o fakatatau ki he folofola ‘a e ‘Otua pea liliu ki he ngaahi lea angamaheni ‘e lava ke mahino’i ‘e he kakai. ‘Oku fiema’u ke tau sio (vakai), faka’uhinga’i (sivi’i) pea toki fai ha ngāue kiai. ‘Oku tatau tofu pē eni mo e lau ‘a e poto fakatonga “faifaimalie na’ake paki’i ha lau (lau’i) telie.”
Ko ia ai kimu’a ke tau tali ha fa’ahinga ‘ulungāanga fakafonua muli pe fo’ou (new culture & ethic) me i tu’apule’anga ke hoko ko hotau konga, kuopau ke tau tomu’a sivi’i, vakai’i, fakatotolo’i pea mo vakili’i e me’a kotoa pē fekau’aki mo e ngaahi mea’ ni. Vakai pe ko’enu fou mai mei fē, ko e hā ‘e ‘uhinga totonu ‘oku nau fie fakahoko mai ai kinautolu ki Tonga, pea ko hai ‘oku nau tekemui mai ai, pea tau toki fai hano aofangatuku. Pea kapau te tau fakahoko e me’afua ni ki he CEDAW, te tau fai leva e ngaahi fehu’i ni: Ko e hā ‘enau ngaahi taumu’a mo ‘enau ngaahi ‘uhinga? Ka tānaki mai ki Tonga e CEDAW, ko e hā fau ha ngaahi lelei te nau to e lava ‘o tānaki mai ko hotau fakalelei mo hotau fakalahi? ‘E lava fēfē ke to e lelei ange ‘enau hakeaki’i e totonu mo hono faka’apa’apa’i ‘a hotau hou’eiki fafine? ‘E to e laka ange ia ‘i he ngeia mo e fa’ufa’u fakafonua ‘akitautolu Tonga kuo tau nofo tukufakaholo mai ai ‘o lauikuonga fekau’aki mo e kakai fefine? Na’a hangē ko e lau ‘oku sasala, “na’a ko si’ano liukava’i mo kāka’i ‘eni ‘o kitautolu ke hokoatu ai pē e tau nofo pōpula, punou pea mo tukulolo ki he ngaahi pule’anga mālohi pea mo ‘enau ngaahi to’onga mo’ui fakafonua!” Ko e founga me’afua mālie mo fe’unga fakatohitapu, fakateolosia, fakafonua ko’eni ‘e lava ke tau ngāue ‘aki ke ‘oua na’a toe hoko mai hano fakaehaua’i kitautolu.
‘I he’ene pehēe leva, ko e me’a pē ‘akitautolu kakai Tonga ke tau sivi’i mo vakai’i pe ‘oku tau fiemau ke to e fakahoko mai ha ngaahi ‘ulungaanga fakafonua fo’ou, ‘oku te’eki ke a’usia pe hoko ki he ha’a tangata talu mei tuai, ka na’e toki fā’ele’i hake pe ‘aneafi ta’u ‘e 30 pe 40 kuo hili ke hoko ko hotau konga? Ko e CEDAW koe konga pē va’a ia ‘o ha fakafo’ou faka’ulungaanga (cultural) mo faka’etika (moral ethics) ‘oku lolotonga hono fakamālohi’i ‘a e ngaahi fonua kotoa pē ke nau tali. (Global, Cultural and Ethical Revolution). Ko e ngaahi ‘ulungaanga fo’ou ko’eni na’e toki fanau’i mo fokotu’utu’u fo’ou mai pē ‘e he UN kinautolu he hili koia hono holoki ‘o e holisi ‘o Berlin (1989). Ko e ngaahi founga fo’ou ni ‘oku fakafou mai ia ‘i ha ngaahi fatulea fo’ou, fa’unga fo’ou (model); tu’utu’uni fo’ou (norms); mahu’inga fo’ou (values); to’onga mo’ui fo’ou (lifestyles); founga ako fo’ou mo ha founga pule fo’ou ‘a ia ‘oku nau kau ki he fatunga mo’ui fo’ou ni (new cultural ethics), ‘aia kuo ‘osi mafola lahi ia ‘i māmani, pea kuo ne ‘osi ikuna’i ‘e ia e ngaahi fonua lahi. Ko e ngaahi founga fakapulipuli fo’ou ‘eni, ka ‘oku nau fai e fo’i ngāue tatau ko hono fakaehaua’i kitautolu (subtle colonization). ‘Oku nau fu’u mātuaki poto ‘aupito, hono fatu’i fakamolū mo fakapulipuli mai ‘enau ngaahi kaveinga, ka ‘oku fu’u mātuaki lavame’a ‘aupito.
Ko e ngaahi tō’onga fo’ou mo fakaonopooni kātoa ‘eni, pea ‘oku nau fo’ou he ‘oku nau muimui ki he ngaahi fakava’e fakafilosofia fo’ou mo fakaonopooni. Hange ko e Post-modernism & Relativism pe ko hono faka’ikai’i e tui ki he ‘Otua mo e ‘ilo fakasaionisi ko ha ongo hala ia ki hono ‘ilo’i ‘o e mo’oni. ‘Oku tukuaki’i ‘e he filosofia ko’eni ‘a e tau’atāina kakakato ‘a e tangata fakafo’ituitui (absolute individualism). Ko e me’a ‘oku totonu ‘oku fa’iteliha tau’ataina pē ‘a e fakafo’ituitui ki ai. Kuo hoko leva e tangata ko e ‘Otua. Fakafepaki’i e ngaahi tu’utu’uni fakalotu kotoa pē (reject all religious norms); fakafetau ki he ngaahi ‘ulungaanga fakafonua kotoa pē (reject all cultural norms); fakata’e’aonga’i e ngaahi tu’utu’uni fakatohitapu kotoa pē. Ko e tokotaha pē ‘oku ne fai e tu’utu’uni fakaaoao, ko au pē (I am the absolute norm). Ko e me’a pē ‘oku ou pehē ‘oku totonu mo hala, koia pē. ‘Oku ‘ikai to e kau mai ha taha ki ai. Kuo ‘osi a’u mai kotoa e ngaahi peau ni fakafilosofia ki ho tau lotolotonga ni.
Fakatokanga’i ange ko e ākenga ‘ilo fo’ou mo e ngaahi ‘ulungaanga ‘oku nau tu’uaki mai ‘oku fakafepaki ‘aupito ia ki he tui fakasiu pea tautautefito ki he mo’ui mo e ‘ulungaanga fakakalisitiane. Pea ‘ikai ngata ai tene to e fakafepaki ki he ngaahi ‘ulungaanga fakafonua. Ko me’a pango, he meimei ko hono kotoa e ngaahi fonua mo e kakai ‘ilo’ilo mo taki ‘o e ngaahi fonua ‘oku nau fakahoko mai e ngaahi me’a ni ke tali pē kinautolu ta’e fai hano sivi’i pea ‘oku lolotonga kau ai foki mo e pule’anga Tonga. Na’e te’eki ai ke nau sivisivi’i fakalelei e CEDAW. Ko e ki’i fa’ahinga tokosi’i pe ‘oku nau fakafepaki’i e ngaahi ākenga mo’ui fo’ou ni. Ko e me’a faka’ofa pea me’apango faka’uli’ulia ko e ta’e’il’ilo ‘a e kakai ki he ngaahi me’a ni (ignorance is abysmal). ‘Oku tokolahi ‘aupito ‘akinautolu ‘oku nau kei nofo he fakapo’uli. Ko e konivēsio (Convention) ko ‘eni ke tukuatu ‘e ngaahi founga ‘oku ne kei fakamo’ulaloa’i a ha’a fafine (pe CEDAW)[1] na’e fakalao’i ia ‘i he 1981 ‘a ia ‘eni ‘oku lolotonga fai ai e longoa’a ‘i hotau ki’i fonua.
Ko ‘ene tu’u he taimini, ‘oku totonu ke mātu’aki tokanga mo ‘ā’ā ‘a e kakai Tonga kotoa pē (mou ‘ā hake ā mei ho’omu mohe) he ‘i he anga ‘eku tui kuo ‘osi lava e taumu’a ngāue ia ‘a e CEDWA ‘i Tonga. Ko hono fakamoveuveu’i mo fakamavaeua’i e kakai ka nau pule fakaaoniu. Ko e founga ngāue angamaheni pe ‘eni ia ‘a e Colonialism pe ko e pule fakaaoniu me i he uesite. Kuo ‘osi mavahavahe e kau taki lotu mo e ngaahi Siaisi, pehē ki he kau poto’i fakateolosia mo e kakai hono kotoa. ‘Oku ‘i ai e lau ‘oku pehē ‘oku ‘ikai ko ha me’a faingata’a ‘eni. Ko e me’a pē ia ‘oku faingofua. Ko hono feinga’i pē ke fakahoko e totonu ‘a e kakai fefine pea mo mahu’inga tatau pē ‘a e tangata mo e fefine (gender justice and equality). Fakamolemole alā, fakatokanga’i ange, ko e fo’i kupu’i lea koia ko e Gender Equality – ‘oku fonu mahuohua hono ngaahi ‘uhinga hange ha fefine feitama, (hufanga he fakatapu). Ka ‘oku nau toitoi mo unga fakapulipuli mai he kupu’i lea ni. ‘Oku ‘ikai ke ‘asi pe ha mai hono ngaahi ‘uhinga mo e taumu’a totonu, he ‘oku fa’u mo lālanga’i fakapoto’i pē ia ke fakapulipuli’i hono natula totonu. ‘I he’ene pehēe leva, kuo ‘osi hā ‘asinisini mai, ko e CEDAW ‘oku ‘i ai ‘ene agenda fakapulipuli.
‘I ha taimi vave ni mai pē, kuo vātau pea fuhu’i ‘e he kakai Tonga e ngaahi totonu kehekehe hangē ko e ngaahi totonu ‘a e kakai fefine; totonu ‘a e fānau ‘iiki; totonu ‘a kau mo’ui faka-sōtoma (mali pe ‘a e tangata mo e tangata pea fefine mo e fefine); totonu ke mali ‘a e tangata mo ha monumanu (beastiality); totonu ke fakatōtama (safe abortion); totonu ‘a e ngaahi fangamonumanu; totonu ‘a e ngaahi ‘ulu ‘akau kotoa pē; totonu ke tāmate; totonu ke fanau’i ha tama pē ‘ikai; totonu ki he kelekele; totonu ki he ngaahi koloa tukufakaholo pea fai atu ai ‘o ta’e ‘i ai hano ngata’anga. Te tau fakaholo ki fale hopō he taimi kotoa pē, ke fuhu’i ‘etau ngaahi totonu, pea ‘e fiefia lahi ai foki e kau loea mo e kau faihopo he tenau tu’umalie ai. Ka ‘oku ‘ou tui fakapapau, ko Tonga ‘oku te’eki ke mateuteu ke ne tali e ngaahi fa’ahinga to’onga mo’ui ko’eni.
‘Oku totonu pē foki ke tau ako ke ‘ilo’i ko e ngaahi to’onga fo’ou ko’eni ‘oku fakahoko mai ia ‘e he UN (‘i hono ongo va’a ko e UNFFA pea moe UNICEF) ‘o fakafou mai ha ngaahi konivēsio. Ka ko e ngaahi totonu fo’ou ko ‘eni ‘oku ‘ikai ke nau ‘asi nautolu ia he tohi ko ia koe UN Declaration on Human Rights, 1948 pea ‘oku te’eki ai ke nau fuoloa fe’unga ke fakapapau’i ‘oku nau lelei. ‘Oku kau ‘i he ngaahi totonu ko’eni ‘a e ngaahi me’ani:
- Totonu ‘a e kakai fefina, 1993
- Totonu ‘a e ngaahi fa’ēe
- Totonu ‘a e fānau ‘iiki 1993
- Totonu ki he fakatōtama hao 1993; (safe abortion)
- Totonu faka sexsuale; (sexual rights)
- Totonu ‘a e mātu’a tauhi fanau (Parental rights)
- Totonu ‘a e nonofo pe ‘a e tangata mo e tangata
- Totonu ke nonofo pe ‘ae fefina mo e fefine
- Totonu fakafefine pe tangata (gender rights and equality)
- Totonu fakafanau (reproductive rights) Cairo 1994
- Totonu ki he fakalakalaka (rights to development) ko e taumu’a foki ia ‘a e Millennium Development 2000. etc.
‘Oku kau e ngaahi totonu ko’eni ki he to’utupu hono tolu ‘o e ngaahi totonu fakatangata (Human rights), pea ‘oku nau fu’u mātuaki sola mai ‘aupito ki a kitautolu, ka kuo nau ‘osi fai e fakamoveuveu lahi. ‘Oku ‘ikai foki totonu ke fakamālohi’i kitautolu ia ke tau muimui ki ai. Ko e ngaahi fonua lahi ‘i māmani kuo nau ‘osi tali e ngaahi me’a ni, kuo ‘osi hanga ‘e he ngaahi totonu kehekehe ni ‘o veteki mo li’aki e lea fāmili angamaheni, ka e fetongi ‘aki ia e lea mo e kalasi fo’ou kehekehe ‘o e fāmili – hangē ko e fāmili ‘o e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefine; ‘ikai mamafa ia ke ‘i ai ha fānau; fāmili ‘o e fa’ē mo tamai tokotaha mo ha’a ne tama (single parent family); etc. Ko e ongaoongo fakafiefia, na’e ‘ikai ke tali ia ke hoko ko e lao ‘i he taha ‘o e ngaahi fakataha lalahi ‘a e UN ‘i he ta’u kuo maliu atu. Ne tuku taautaha pe ‘a e lea fāmili ki he tamai, hoa mo e fanau.
Kuo ‘osi hanga foki ‘e he ngaahi totonu ni ‘o veteki mo faka’ikai’i e ngaahi palani faka ‘Otua ki he tangatā mo e fefine. Pea pehē foki mo ‘enau hanga ‘o to e tāmate’i pea mo fakapekia’i e imisi ‘o e tangata, ‘aia na’e takua ‘e he tangata saikolosia ongoongoa ko Freud, ko e tupu’anga ia hono tukuhifo ki lalo e kakai fefine; kuo to e veteki mo to’o foki mo e ngeia ‘o e lea ko e fa’ēe (motherhood) tupu mei hono fakamamafa’i ‘o e ngaahi kaveinga ‘a fafine ‘i he ‘enau tangi ke tatau mo e tangata (radical feminism). Kuo nau ‘osi tamate’i foki mo e ‘uhinga mahu’inga na’a tau nofo mai ai ‘a e nofo tāupo’ou maau pe ‘a e hou’eiki fafine kae’oua kuo nau mali (virginity). Kuo tamate’i foki mo e ngeia ‘o e lea ko e hoa mali (husband or wife), ka e fetongi ‘aki ia e lea ko e partners koe’uhi ke ‘oua te ne faka’asi mai e nonofo ta’emali mo fakasinifu ‘a e fa’ahinga tokolahi ‘o e ‘ahoni. ‘Oku hoko ‘o lava foki e ngaahi me’a ko’eni koe’uhi ko hono tokoni’i ‘e he ngaahi mahu’inga fo’ou koa ‘oku ‘omai ‘e he (new sexual revolution) hangē ko hono ngāue ‘aki e ngaahi me’a ke ta’ofi ‘aki ha tu’itu’ia ‘a ha fefine pe fakafaingofua’i hano fakatō pe ha’ane tama. Ko e ngaahi me’a ni koa ‘oku lelei pe ia, he ‘oku pule fakaaoniu pē ‘a e tau’atāna fakafo’ituitui.
Fakatonga’i ange, koe ola mamahi ‘o e ngaahi fakafo’ou ko’eni (new sexual revolution) na’e ‘ikai ke ne fakatupu mai hano fakatau’atāina’i e tangata mo e fefine, pe fakafiefia’i kinautolu, ‘o hangē koe ngaahi me’a na’anau tu’uaki mo faka’ali’ali mai. Na’a ne ‘omi ‘eia ‘a e fakamoveuveu lahi ki he anganofo fakasosiale, na’e ‘ikai ke tokoni ia ki he nofo mali, na’a ne fakatupu e ngaahi vete mali lahi (divorce); pea moe ta’elata mo umiuminoa lahi (loneliness), mo’ui ta’e’i ai hano ‘uhinga mo ha taumu’a pea mo e ta’onakita. Ko e mate ‘a e tangata ko e fua mamahi mo kona ‘ī’ī ia ‘a hono tāmate’i mo fakasītua’i e ‘Otua. Ko e tēvolo ‘oku fai tāmate. Na’e tonu ‘aupito hono fakalea ‘e hotau ‘Eiki ko e tēvolo ‘oku mātu’aki loi lahi mo tāmate tangata.
Ko e fehu’i mahu’inga ke tokanga ki ai e Tonga, pe ‘oku tau loto nai ke tau tali mai e ngaahi tō’onga fakamate (culture of death) ko’eni ke mo’ui ‘aki ‘e he kakai Tonga?
Ko ehā nai ha me’a ‘e toe ‘aonga ‘i ha fa’ahinga fonua pe ha fa’unga mo nofo’anga kakai kapau kuo tamate’i ai e ‘Otua, ngaahi tamai mo e faēe; pea pehē foki ki he ngaahi hoa mali; mo e ngaahi ‘ulungaanga fakafonua kotoa ‘i hano fakafetongi ‘aki e ngaahi tō’onga mo’ui ‘oku fakapulipuli mai ‘i he CEDAW.
Ko e “totonu ‘a e tangata ke fili tau’atāina kakato, ta’e toe ‘i ai hano fakangatangata”, ko e tau’atāina talangata’a ia (rebellious individual & child) ‘a e tangata fakafo’ituitui, ‘a ia ‘oku ne feinga ke fakatau’atāina’i ia mei he fa’ufa’u mo e fokotu’utu’u ne fai ‘e he ‘Otua kia te ia. Fakatokanga’i ange, ko e tō’onga mo’ui ‘eni ‘oku fakava’e ‘aki e ngaahi fokotu’utu’u fo’ou ‘oku nau feinga’i ke fakahoko mai ke muimui ki ai ‘a māmani kātoa (foundation of new ethic, social & cultural revolution). Ka ko e ngaahi founga ni kuo ‘osi tauhala pea fehālaaki ia ‘i he West – ngaahi fonua fakahihifo, ka kuou ‘osi tufaki atu kinautolu ki māmani. Ko ia ai, ‘oku totonu ketau fu’u mātu’aki ‘ā’ā mo tokanga ‘aupito na’a tau hē mo kitautolu he ngaahi founga halan ni (culture of death) pe ko e ‘alunga ‘o mate.
To e fakatonga’i ange, ko e fe’ofo’ofa ni mo e nofo melino ‘oku ‘ikai ke nau fou mai kinautolu mei he hala ‘o e ngaahi totonu (rights); pe ko ha fa’ahinga konivēsio pe aleapau mo ha fa’ahinga pule’anga pe tu’utu’uni fakamāmani – vaha’apule’anga. Ko e’ofa ko e me’a’ofa ia ‘a hotau ‘Otua, ‘a ia ‘eni kuo ‘osi fakapōongi ‘e he māmani ‘o e ngaahi ‘aho ni. ‘I he ngaahi fonua lahi ‘i muli na, ko hotau fanga tokoua mo e tuofāfine ‘oku nau mo’ui ‘i he ngaahi ha’aha’a mo ‘ātakai ko’eni kuo ‘osi tamate’i ai e ‘Otua, ngaahi tamai mo e fa’ēe mo e ngaahi hoa mali. Tau feinga ke ‘oua na’a tau pehē mo kitautolu. Tau fai hotau tūkuingata ke fakafoki mo malu’i e tui ‘Otua, fakahaofi e ngaahi Tamai, fa’ée mo e ngaahi hoa mali mei he moveuveu lahi ni. ‘Oku totonu ke tau ‘ā’ā ke ‘oua na’a lavaki’i kitautolu ‘ehe ngaahi founga mate ni.
BEWARE – FAKATOKANGA MAMAFA – KO E CEDAW ‘OKU ‘IKAI KE ‘ASI MAI HONO ‘ULUNGǠANGA TOTONU. ‘OKU TOITOI MO FAKAPULI MAI IA MEI MUI. ‘Oku hangē topu pē ia ko e Globalization, Temokalati pea moe Human Rights. ‘Oku nau mātu’aki fakatu’utāmaki ‘aupito he ‘oku fufū honau ngaahi ‘ulungaanga totonu mei he tokolahi. Ka kuo ‘osi fai hono fakamālohi’i e ngaahi fonua ke nau muimui ki he ngaahi founga mulini ni. Ko ha talafakatātā mahino e me’a ne toki hoko ‘i ‘Amelika lahi hono fakalao’i e mali pe a e tangata mo e tangata pea pehē ki he fefine mo e fefine. ‘I he’e ne pehée, ko e hā leva e me’a ‘e hoko ki he fāmili angamaheni ‘a ia ko e fa’unga ia ‘o e mo’ui ‘a e ngaahi fonua talu mei ono’aho?
Ko e me’a ni, ‘oku ‘ikai nai ke ‘iai pē ha’atau ngaahi founga fakatonga, pe faka Kalisitiane ke lava ke tau ‘onge ki he kakai fefine ‘a e ngaahi me’a ‘oku tu’uaki mai ‘e he CEDAW ka tau nofo tau’atāina pe meia kinautolu? Kapau leva ‘oku ‘iai, pea ko e hā leva ha ngaahi ‘uhinga mā’olunga ke tau to e fakaongoongo ai ki he fokotu’u ‘a e UN? Me’a pango foki he ‘oku kei tokolahi ‘o kitautolu ‘oku tau pehē kuo ‘osi e kuonga ‘o e colonialism mo e imperialism ‘a hono pule fakaehaua’i mo fakamalohi’i e ngaahi fonua. Mole ke mama’o. ‘Oku kei lolotonga hoko ni, ka kuo liliu ‘enau ngaahi founga ‘o toe fakaolooloange ka ‘oku fu’u kei mātu’aki ‘ivi lahi mo lava me’a ‘aupito.
Fakatonga’i ange pea ‘oku ‘ikai ko ha toe loi pe ‘ātungalau e me’a ko’eni, ko e mōmeniti pe hono tali ‘e Tonga e CEDAW te nau faka’aonga’i e faingamālie koia ke liliu mo fekafepaki’i e mo’ui fakakalisitiane mo e ‘ulungaanga fakatonga. Ngali fakaofo mo fakamamahi, ka ko e taumu’a ‘uluaki fakapolitikale ia ‘a e ngaahi konivēsio ‘oku kau ki ai e CEDAW. ‘E hūmai leva ‘a e UNFPA mo e UNICEF mo ‘enau “reproductive health” pea mo e ngaahi “gender programs” ‘a ia ‘e fepaki ‘aupito ia mo e ‘ulungaanga fakatonga, pea pehē ki he mo’ui fakakalisitiane. Ko e ‘uluaki polokalama ‘a e UNFPA ‘oku nau feinga’i mātu’aki fefeka ‘aupito ke fakalao ‘e fakatō tama (abortion). Ko e polokalama hono ua, UNICEF te nau hūmai leva ‘o toe faka’uhinga’i makehe mo fokotu’u fo’ou ‘a e ‘uhinga mo e ngaahi fatongia ‘o e tangata mo e fefine, ke tukuange atu e mahu’inga ‘o e fetokoni’aki mo fenāpaasi (complementarity) ‘a e mo’ui ‘a e tangata mo e fefine ‘i he nofo mali, ke hoko pe ia ko e taha ‘o e ngaahi (unsturctured gender relations) founga nofo fakatangata pe fefine. Pea ko kinautolu ‘oku nau tu’uaki mo me’angāue ‘aki ‘ehe UNFPA mo e UNICEF, ‘oku mātu’aki totongi lelei ‘aupito foki kinautolu.
Koia ai ‘oku fu’u fiema’u ‘aupito ke tau toe tu’u hifo ‘o fakasiosio mo sivisivi lelei’i e CEDAW. Maholo ‘oku nau lolotonga tangutu atu ‘i honau ngaahi fu’u sea sofa mo molūu ‘o kakakata’i mai a Tonga he kuo lava honau fatongia ko hono veuveuki e kakai Tonga.
‘Oku ‘ikai ko e ngaahi me’a kotoa pē ‘oku fou mai mei tu’apule’anga tautefito ‘eni ki he ngaahi me’a ‘oku lolotonga fai e vālau kiai ko ha me’a lelei ia ki Tonga. Mahalo ‘oku totonu ke tau mahino’i, ko e fonua lahi mo mālohi fakapule’anga pea mo faka’ikanomika ko ‘Amelika ‘oku te’eki ke nau fakamo’oni ki he CEDAW. Ko e tupu ‘eni mei he ngāue lahi ‘oku fai ‘e he Catholic Family Association ‘o fakataha mo e kau fakafofonga Katolika mei he Vatikano ‘oku nau fuhu fefeka ‘i loto he ngaahi fakataha ‘a e UN ‘o fakafepaki ke ta’ofi e ngaahi ulungaanga mate ni (culture of death) ‘o ‘oua ‘e tali ke fakalao. Na’a nau ikuna he ta’u kuo ‘osi ‘o ikai fakalao’i ‘a hono liliu ‘o e fo’i lea ko e fāmili, ka e tu’uma’u pe ia ‘i hono ‘uhinga fuoloa kuo tau ngaue ‘aki mai, ‘o faka’aonga’i pē ia ki he Tamai, fa’e mo e fānau.
Koia ai si’i kāinga Tonga mo e ngaahi fāmili kotoa pē tau toe vakavakai’i ange mu’a e CEDAW, pea ‘oku fakafiefia ‘a e folofola ‘a ‘ene ‘afio ke ‘oua tetau fakamo’oni kiai. Ka ‘oku fiema’u ke tau sivi’i mo fakaanga’i e me’a kotoa pē kimu’a pea tau toki tali ko hotau fakalahi. ‘Oku ake ai ‘eku manatu ‘oka ki he lea ‘a e tangata ko Mahatma Ghandi ki hono kakai ‘Initia, “tau to’o mai pē e ngaahi me’a lelei, kae li’aki atu e veve kotoa pe.” Pehe pehē foki ki he me’a mālie ne hoko he taimi ‘Epikopō ‘o Pātelisio Finau ‘i Tonga, ne tohi mai ha tokotaha Katolika me i Siamane fēfē nai ke fokotu’u e kulupu koe ‘Opus Dei (ngaue ‘a e ‘Otua) ‘i Tonga. Ko e tali mātu’aki faka’ohovale pea fefeka na’a ne fai, “ko e me’a na ko hono feitu’u totonu ko e kapaveve.”
Fakatauange ke hanga ‘e he ‘Otua māfimafi ‘o tāpuaki’i ‘a Tonga mo hono kakai he taimi ma’uhinga ni, lolotonga ‘enau puputu’u ‘i he CEDAW. Fakatauange ke hanga ‘e he laumālie poto ‘o e ‘Otua ‘o fakamāama’i e kakai ke nau fili e me’a ‘oku totonu ke fai, hili hano fakamāu’i mo hano sivisivi’i ‘e ngaahi tafa’aki kotoa pe. Pea akonaki’i e fānau tupu ‘o e fonua ke nau mahino’i e ngaahi founga mo’ui fo’ou ‘oku tu’uaki mai, na’a faifai pea nau hangē ha fanga sipi ‘oku lolotonga fakaholo ki he fale ‘oku fakangata ai ‘enau mo’ui ta’e tenau ‘ilo kiai. Fakatauange ‘i he’e tau fekumi ni ke ‘oua na’a tau lea kovi mo valoki’i hala ha tangata pe fefine, ka tau ngāue mo fekumi fakataha ki he mo’oni, ko e ‘uhi ko e lelei ma’a hotau ki’i fonua.
Tu’a’ofa ‘eiki atu,
Pātele Toketā Mikaele Pāunga SM
Makamimisi Fisi
email: [email protected]
Tel: 679-9920855.